“تلویزیون واقع‌نما” چیست و مستند مسابقه “فرمانده” چه نسبتی با آن دارد؟

سرای نور؛

 این روزها شاهد بازپخش مستند-مسابقه «فرمانده» از شبکه سوم سیما بودیم. برنامه‌ای که شاید برای اولین‌بار توانست در تلویزیون ایران، گونه‌ «تلویزیون واقع‌نما» را به شیوه‌ای آبرومندانه و متناسب با فرهنگ ایرانی بومی‌سازی کند. به همین مناسبت، سراغ این گونه‌ محبوب جهانی در تلویزیون رفته‌ایم تا علاوه بر نگاهی به تاریخچه و قالب‌های متفاوت آن،‌ جایگاه «فرمانده» را نیز در تلویزیون ایران بازشناسیم.

زمانی که دوربین مداربسته اختراع شد، شاید کسی فکرش را هم نمی‌کرد که این اختراع روزی منجر به پیدایش یکی از محبوب‌ترین ژانرهای تلویزیونی گردد. دوربین‌های مداربسته با ثبت لحظات دراماتیک و حساس مانند دزدی یک بانک یا ماشین، سقوط یک هواپیما ،تصادف دو خودرو با یکدیگر و… می‌توانند لحظات جالب و  جذابی را ثبت کنند و این، همان تصاویر طلایی و مهیجی است که مردم عادی از دیدن آن لذت می‌برند و حتی حاضرند برای آن هزینه کنند. ایده دوربین مداربسته باعث پیدایش برنامه‌های «دوربین مخفی» شد که اولین نوع از برنامه‌های واقع‌نمای تلویزیونی (Reality TV Show) به‌حساب می‌آیند. برنامه دوربین مخفی «آلن فانت» که در سال ۱۹۸۴ از «شبکهABC » پخش شد، پدر برنامه‌های واقع‌نمای تلویزیون محسوب می‌شود. اساس کار این برنامه  ثبت واکنش مردم نسبت به شوخی‌هایی بود که توسط دوربینی مخفی  ضبط می‌شد و ایده آن از برنامه‌ی رادیویی «میکروفون مخفی» که آن‌هم توسط آلن فانت تهیه می‌شد، گرفته‌ شده بود.

برنامه‌های این‌چنینی مانند دوربین مخفی و یا برنامه‌هایی که مردم عادی در آن مشارکت جدی داشتند تا سال ۲۰۰۰ جسته‌وگریخته تولید می‌شد و با پرمخاطب شدن این‌گونه از برنامه‌ها در اوایل سال ۲۰۰۰، ژانری جدید در تلویزیون به‌وجود آمد که آن را «تلویزیون واقع‌نما» یا همان «رئالیتی‌شو» نامیدند. تلویزیون واقع‌نما به‌جای پرداختن به زندگی ستارگان و سلبریتی‌ها، ماجراها و لحظات پرهیجان زندگی مردم عادی را به نحوی دراماتیک و مستندوار به نمایش می‌گذارد. این‌گونه از برنامه‌سازی تلویزیونی با به‌کارگیری افراد معمولی به‌عنوان بازیگر و دیالوگ‌هایی فی‌البداهه سعی در شبیه‌سازی واقعیت هرچند به‌صورت دستکاری‌شده دارند. برنامه‌های واقع‌نما به هیچ وجه حقیقت محض نیستند و سازندگان این‌گونه از برنامه‌ها با تکنیک‌های جذاب فیلم‌برداری و سپس تدوین و تلفیق با موسیقی متن سعی دارند برنامه خود را به‌گونه‌ای جذاب و باورپذیر به خورد مردم بدهند.

تلفیق انواع ژانرهای تلویزیونی در برنامه‌های واقع‌نما باعث چندرگه شدن این سبک از برنامه‌سازی شده است. برنامه واقع‌نما می‌تواند ترکیبی از «سوپ اپرا» (سریال‌های درام دنباله‌دار و طولانی)، ورزشی، خانوادگی، درام و… با هم باشد. این چندرگه بودن می‌تواند در عین مخاطره‌آمیز بودن و چندپاره شدن برنامه یک فرصت طلایی برای جذب مخاطب باشد. درعین‌حال قرار گرفتن این‌گونه از برنامه در میان ژانرهای مستند و درام، سرگرمی و آموزش باعث شده که فرصتی عالی برای جذب مخاطب فراهم گردد.

نکته قابل‌توجه دیگر تعاملی بودن برنامه‌های واقع‌نما با مخاطبان است. تا قبل از ظهور این‌گونه از برنامه‌سازی تعامل تلویزیون با مخاطبانش یک‌طرفه بود اما با به‌وجود آمدن این ژانر مخاطبان نیز توانستند به تلویزیون راه پیدا کنند. بدین ترتیب ارتباطی دوسویه میان برنامه‌سازان و مخاطبان به‌وجود آمد که همین امر باعث جذاب‌تر شدن برنامه‌ها شد.

«انت هیل» در کتاب «رئالیتی تی وی»(Reality TV)  هشت قالب اصلی برنامه‌های واقع‌نمای تلویزیونی را بیان می‌دارد که از مهم‌ترین آنان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱٫اطلاع‌رسانی information format)): در این مدل سرگرم‌ساختن مخاطبان هدف اصلی نیست و در کنار آن افزایش اطلاعات و دانش بیننده نیز دنبال می‌شود. از نمونه‌های موفق آن می‌توان به برنامه «۹۹۹» اشاره کرد که شامل داستان‌های فوریت پزشکی و عملیات نجات است. در این برنامه دوربین به دنبال تیم فوریت‌ پزشکی می‌رود و همراه با آنان داستان‌های روزانه و جذاب اورژانس را بازگو می‌کند و البته اطلاعات پزشکی مفیدی نیز به مخاطبان انتقال می‌دهد.

۲٫مسابقه واقعیت reality game format)): در این قالب مردم در موقعیت‌های احساسی و جسمانی مبارزه جویانه قرار می‌گیرند و برای پیروز شدن باید بر یکدیگر غلبه کنند. مشهورترین برنامه در این غالب «بازمانده» ((Survivor است. در این برنامه افراد در مکانی دورافتاده با تجهیزات و امکانات اندک قرار می‌گیرند و آخرین نفری که بتواند طی گذراندن مراحل طولانی در مسابقه باقی بماند برنده جایزه یک‌میلیون دلاری برنامه خواهد بود.

۳٫استعداد واقعیت (reality talent format): در این گونه، برنامه‌ساز به دنبال کشف استعداد جدید از میان مردم عادی می‌گردد. برنامه «امریکن آیدل» (American idol)  از مشهورترین برنامه‌های واقع‌نمای دنیاست که به دنبال کشف ستاره‌های جدید در عالم موسیقی بر اساس رأی مردم می‌گردد. تاکنون بیش از دوازده سری از این برنامه گذشته و در طول این دوازده دوره همواره جزء پرطرفدارترین برنامه‌های تلویزیونی تاریخ امریکا بوده‌است. در ایران نیز برنامه «شب کوک» اولین برنامه استعدادیابی پرمخاطب بود که توانست ضمن رعایت اصول فرهنگی ایران، این قالب را در صدا و سیما پیاده‌سازی کند.

۱٫کلیپ واقعیت (reality clip show forma): داستان‌هایی درباره جنایت، تصادف و زمانی که مردم به مرگ نزدیک می‌شوند را روایت می‌کند. در این قالب برنامه‌سازان با مردم همراه می‌شوند و با آنان به دل خطر می‌زنند تا جایی که حتی مرگ هم ممکن‌الوقوع است. یکی از عجیب‌ترین برنامه‌های ساخته‌شده در این ژانر برنامه «Mountain Monsters» یا هیولاهای کوهی است. در ویرجینیای غربی عده‌ای از مردم ادعا کردند که موجودات عجیب‌وغریبی در کوه‌ها مشاهده کرده‌اند و این‌گونه بود که تعدادی کوه‌نورد حرفه‌ای تصمیم گرفتند که همراه با تیمی برنامه‌ساز به دیدار هیولاهای کوهی بروند.

علاوه بر این‌ها، برنامه‌های واقعیت‌نما در قالب‌های دیگری نیز ساخته می‌گردند و با توجه به تعداد بالای مخاطبان این نوع برنامه هرساله تعداد زیادی از رئالیتی‌شوها ساخته می‌شوند. بنابر تحقیق نیویورک‌تایمز امروزه برنامه‌های واقع‌نما بیشترین تبلیغ تلویزیونی را دارا هستند و از سال ۲۰۰۰ به بعد توانستند اقتصاد صنعت تلویزیون آمریکا را متحول سازند. در صنعت تلویزیون جهان، تولید واقعیت‌نماها روزبه‌روز در حال افزایش است. آنها طرفداران پروپاقرص خود را دارند و حتی حکومت‌ها از آن‌ها به‌عنوان ابزار پروپاگاندا و بازتاب ایدئولوژی‌های خود استفاده می‌کنند. با این وجود در ایران این‌ گونه‌ محبوب جهانی تا حد زیادی مغفول مانده و تلویزیون ایران به‌جز چند نمونه، برنامه چندانی برای ارائه به مخاطب نداشته است.

شاید «سرزمین دانایی» را بتوان اولین برنامه قوی در حوزه رئالیتی‌شو در ایران نامید و «خانه‌ما» نیز در ادامه توانست با سبک جدیدی از برنامه تلویزیونی مخاطبان ایرانی را با خود همراه کند. اما نقطه‌ی اوج واقع‌نماهای ایرانی را می‌توان در مجموعه «فرمانده» دید. در این برنامه افراد به گروه‌های مختلف تقسیم می‌شوند و یک فرمانده با کمک همراهانش مراحل مختلفی را برای شرکت‌کنندگان تدارک می‌بینند. در میان قالب‌های برنامه‌های واقع‌نما «فرمانده» در دسته «مسابقه واقعیت» (  (Reality Game Formatجای می‌گیرد و می‌توان آن را با برنامه‌هایی چون Survivor یا «بازمانده» مقایسه نمود. برنامه‌ای که به ‌جرأت می‌توان یکی از بهترین و قدیمی‌ترین نمونه‌های رئالیتی شو در دنیا دانست.

مستند-مسابقه «فرمانده» در بسیاری از زمینه‌ها توانسته در تراز نمونه‌های خارجی خود عمل کند. «فرمانده» با هدف قرار دادن جوانان به‌عنوان مخاطب اصلی توانسته در جذب حداکثری بینندگان موفق عمل کند، به‌طوری‌که گستره‌ی مخاطبان آن از جوانان نیز فراتر رفته و توجه افراد دیگر خانواده را نیز به خود جلب کرده‌است. این مجموعه توانسته بازی و مسابقه را با مأموریت‌های واقعی برآمده از دوران دفاع مقدس تلفیق کند و با بیان تهدیدهای روز، ارزش‌هایی چون سختی پاسداری از وطن و میهن‌پرستی را در دل مخاطبان جوان خود تقویت کند.

عموم رئالیتی‌شوهای خارجی همچون «بازمانده» به زندگی و شخصیت افراد شرکت‌کننده بیش از حد نزدیک می‌شوند و رابطه نزدیک آنان با یکدیگر را نمایش می‌دهند. امری که اتفاقاً‌ یکی از جذابیت‌های مبتذل این‌گونه برنامه‌ها نیز به‌شمار می‌رود و می‌توان گفت یکی از شاخصه‌های ذاتی این ژانر تلویزیونی نیز به شمار می‌رود. این در حالی است که این موضوع با فرهنگ اسلامی مردم ایران هیچ‌گونه سنخیتی نداشته و شاید همین واقع‌نمایی بیش‌ از حد و گذشتن از مرزها و حریم‌های اخلاقی در «تلویزیون واقع‌نما» بوده که باعث شده با وجود اقبال جهانی، این گونه تلویزیونی نتواند در فرهنگ رسانه‌ای ایران جایگاهی داشته باشد.

اما مستند-مسابقه «فرمانده» به خوبی توانسته این قالب را با معیارهای فرهنگی ایران بومی‌سازی کرده و آن را در جهت ایجاد لحظاتی سرگرم‌کننده و در عین حال  الهام‌بخش و آموزنده به کار گیرد. اتفاقی که مثلا در مستند-مسابقه «بازمانده» (ساخته کشور آمریکا) به شکلی کاملا برعکس اتفاق افتاده و این بی‌اخلاقی‌ها، حسادت‌ها و فردگرایی مفرط قهرمانان برنامه است که منجر به برنده‌شدن آنان در مسابقه می‌شود. شاید بزرگ‌ترین چالش «فرمانده» نیز همین است، این‌که چگونه بتواند در عین حفظ معیارهای جذابیت یک مسابقه که در آن تنها یک برنده وجود خواهد داشت، خصلت‌هایی همچون از خودگذشتگی و ایثار، فرهنگ کار تیمی و… را نیز ترویج دهد.

در نهایت امیدواریم که این‌گونه جذاب و تاثیرگذار برنامه‌سازی در دنیا، بتواند جایگاه مناسب خود را نیز در ایران پیدا کند و با تجربه از ساخته‌های قبلی در این حوزه، شاهد ساخت آثاری متناسب با فرهنگ و ذائقه ایرانی باشیم.